اّيا دمشروطه غوشگتونكولازم درناوی شويدی؟
دمشروطه غوشگتنی غورحگنكگ زمونإ په هيواد كی دظلم او شگكيلاك پرضد د مبارزی وياؤلی بيلكگه ده، د مشروطه غوشگتنی حركت د تاريخ په خاصو شرايطو كی د فيودالی مطلقيت او د انكگليسی استعمار په ضدمبارزه، د خپلواكی او دموكراسی لاس ته راوؤلو په خوا يو منلی كگام وو.
عبدالرحمن خانی استبداد چی پر فاشيزم او حگورونی تكيه درلوده د اّزادی غوشگتنی وؤه هيلهيی هم د توپ خولی ته تؤله او هيواد يی د يوه بيروح ا و بی ارزشگته طالبی اسكليت په بنگه ساتلی وو. حبيب الله خان اساسا يو عياش سؤی وو، دومره چی دخپلی خوش كگذرانی پخاطريی حگانته شگخينه حرم سرای جوؤ كؤی وو. ده هخگه وكؤه په هغو تگپونو باندی چی د پلار په جمدر او ساطوريی تگپيان شوی وو د تزوير پتگی كيإدی. مشروطه غوشگتونكی لومؤی ددی امير په وخت كی د سراج الاخبار له انجمن خگخه دكگرته ووتل، هغوی فيودالی مطلقيت او انكگليسی شگكيلاك د تمدن او ترقی د غاؤی زندی بلله.
د مشروطه غوشگتنی غورحگنكگ له يوی خوا د افغانستان، ايران، تركيی، مصر او هند اّزادی غوشگتونكی دخپل ستر اّرمان لاس ته راوؤلو پخاطر سره و پييل. او د بلی خوا د حبل المتين او سور اسرافيل په نامه دوو نشريود فارسی ژبو او مشروطه پلوه روشنفكرانو منحگ كی د ذهنی ودی او تكامل زمينه پراخه كؤه.
سرور"واصف" او دده په شان نور د هغی زمانی مبارزو او اّتشين زبانه شاعرانو نه يواحگی دا چی سرونه يی دخپل اّرمان په لاركی قربان كؤل د هيواد د مشروطه نظام بنستگ يی هم كيشگود.
هغو پاك نيته او با ضميره روشنفكرانو د استقلال كگتگل او د مشروطيت پلی كول، د هيواد په ملی وحدت كی ليده، داسی وحدت چی مليتی تبعيض، مذهبی، ژبنی او نورو تفاوتونوخگخه پاك وی. تاجك، ازبك، پشگتون، هزاره، بلوخگ، غلام بچه اّن تر هندی مهاجرينو پوری دغی حگانكگؤی رهبری په بهير كی په پوره يووالی او واحد هوأ توری وهلی، نه داسی لكه اوسنی حگينی روشنفكران چی د توكنيز، ژبنی، سيمهايز، مذهبی...تبعيض سورنگی پو كولوسره، سرتر پايه د بی عزتی او بی حرمتی سمندركی په أوبيدو دی.
اول مشروطيت د امير حبيب الله خان په واسطه وحگپل شو. د هغو خگوتنه رهبران د سرور "واصف" په كگأون اعدام او پاتی يی د امانی دولت تر محگ ته راتلو پوری د هغی بد مرغی زمانی په خطرناكو زندانونوكی د سختوشكنجو او غير انسانی سزاكگانو سره مخامخ شول.په رشگتيا چی د مشروطه خواهانو اتلولی د ظلم او استبداد مانگی نسكوری كؤی.
كوم وخت چی سرور "واصف" يی د توپ په خوله كی تاؤه، د يوی توتی كاغذ په مخ يی وليكل:
ترك مال و ترك جان و ترك سر
در رهی مشروطه اول منزل است.
جوهر شاه خان غوربندی ددربار غلام بچه وو، كوم وخت چی امير ورته د نمك حرام خطاب وكؤ هغه په ميؤانه حگواب وركؤ:
د پادشاه دنده د رعيت حگان، مال او ناموس ساتنه ده، نو له دی كبله حرام نمك ته يی حگكه چی د رعيت له شتمنيو خگخه دی لاس ونه نيو، د خلكو پرناموس، په بی حيايی تيری كوی، د دی پر حگای چی په خلكو د رحم او عاطفی لاس كش كؤی، په عياشی او فحاشی كی أوب يی...
لا د هغه زؤورمبارز خبری پای ته نه وی رسيدلی چی د امير د تمانچی مردك يی په سينه شگخ او د زوند خگراغ يی د تل پاتی ستوری په حگلا بدل كؤ.
عثمان خان پروانی چی غوشگتل يی د مشروطه خواهانو سر نوشت له هندوستان خگخه په خارجی جريدوكشگی چاپ كری د هيواد په پوله و نيول شو.كله چی د امير د سپكو سپورو لاندی راغی، ويی ويل: زمونإ د مركگ زحمت پرته له خو شيبو أير ندی مكگر تاسره د محاسبی زحمت به ابدی وی. مونإ ستا د وزلو نيت نه درلود بلكه غوشگتل مو چی افغانستان ستاد مطلقيت خگخه وژغورو او مشروطيت په خپل غم حگپلی هيواد كی پلی كؤو.
امير امر وكؤ "هغه په توپ والوحگوی".
ددی بهير د زؤورتيا او ميؤانی بيلكگه كولای شو د غازی امان الله خان په ارادی او مضبوط تكل كی ووينو، خگكه چی د استقلال، دموكراسی او مشروطيت لاس ته راورولو كی يی د خپل پلار وژنی ته رايه وركره، كله چی شجاع الدوله خان واك ته ورسيد د خپل پلار قاتل يی د هيواد د امنيی وزير كؤ.
كوم وخت چی اول مشروطيت دؤی وؤی شو، دويم مشروطيت د محمود طرزی تر لار شگوونی لاندی شكل و نيو، د ا مشروطيت درباری لبرالانو او دربار خگخه بيرون راديكالو غؤو خگخه جوؤ شوی وو.
عبدالرحمن لودين ( كبريت ) ددربار اّتشين مزاجه شاعر چی يووار يی په حبيب الله خان دتمانچی بريد وكر، مكگر مردك په موخی ونه لگكگيد هغه ددربار خگخه بهر اؤخ د رهبری ذمه واری لرله. د لودين تندو او أاكگيزو خبرو د امير حبيب الله خان در بار مسخره كؤی وو. د لودين د اشعارو مشهوره مصرع چی د دربار په اؤه يی ويلی ده:
"خوب ای خران چريد كه چاق تر شويد".
د امانی دولت په جوؤيدو د حبيب الله له زندانونو خگخه تگول مشروطه غوشگتونكی اّزاداو د هيواد د استقلال په كگتلو او د مشروطيت د رفرمونو په پلی كولو كی يی د زؤه له كومی هلی حگلی پيل كؤی.
د انكگليسی استعمار هاند او هخگی، د امانی دولت اشتباه كگانی او استعمار پوری اؤوند و روحانيونو تبليغ او فعاليت، په مشروطه دولت كی د لوؤ پوؤو مامورينو زؤه نازؤه توب او بيروكراسی ددغه خگواك كرنلاؤه پيچلی كؤه. سقاوی جهالت او وروسته بيا نادرخانی استبداد مشروطه خواهان په اور ستی او وينو كی ولمبول، نادر خان په هيخگ مشروطه غوشگتونكی باندی رحم او زؤه سواند ونكؤ. دی دپاره چی دانكگريزانو زؤه لاس ته راوؤی خگه يی چی په وس پوره وو هغه يی د مشروطه غوشگتونكوحق كی سرته ورسول. محمد ولی خان دروازی، غلام نبی خان چرخی او شپز تنه نور د كورنی غری يی، عبدالرحمن لودين، جنرال پين بيك او نورو باندی د سرپو د مردكيو باران جور شواو دهغو خگخه يو شمير په بندی خانی كی له منحگه ولاؤل. لنأه داچی داسی مشروطه خواه پاتی نشوچی د نادری زندان ترخه يی نه وی خگكلی.
مولوی واسع قندهاری چی د مشروطه خواهانو له نامتو افرادو خگخه وو د امانی دولت د نسكوريدلو په درشل كی قندهار ته ولاؤ او هلته يی د سقاوی دو لت پر ضد فتوا ور كؤه. كوم وخت چی بچه سقاو د هغه خگخه د فتوا دليل پوشگتنه وكؤه،په ميدانه يی حگواب وركر: "تاسی قاطع طريق او د سلطنت غاصب ياست، بايد شرعی فيصلی سره سم ستا لاسونه پری شی". هغه يی هم د دغی أاكگيزی وينا په تور په توپ والوزاوه.
د لومؤی او د ويم مشروطيت أيرو شاعرانو په عالی روحيه باندی خپل اشعار د وسلی په توكگه د خپلو انقلابی موخو ترلاسه كولو لپاره كارول، نه لكه اوسنی خگينی شاعران چی داخنجر يی پوشگ كی اچولی او د ظلم او استبداد ژرندی ته اوبه زياتوی.
سرور "واصف"، بسمل، صفا، جلوه، پريشان، شيون، نسيان او په لس كگونو نورو اتلانو په همدغی وسلی پر ظلم، جهل او تاريكيو بلوا كگانی كولی.
غبار د هيواد نامتو مورخ او مشروطه خواه، پتيالی حگلمی چی د نادری دوری أير زندانونه او تبعيدونه يی زغملی، وايی:
همت عالی من ميل به پستی نكند
گرد گرديدم و بطرف ثریا رفتم
دغو وياؤلو عالی روحيه د شيون بيان كی په خگركنده توكگه كتلی شو.
بهر كرسی پی بزرگی هرگز
پيش هر دله و ديوث خم و چم نكنم
ريش نگذارم و تسبيح بگردش نارم
خلق نفريبم و بر چهره شان دم نكنم
بنويسم ز وفاداری سگ صد ديوان
مصرعی حيف به مداحی اّدم نكنم
"نيسان" چی د نادری دوری اوإده زندانونه يی كگاللی، نوروز دا أول لمانحگی:
نو بهار اّمد و در كشور مانيست بهار
گر بهار است قرار همگی تحت فشار
او "جلوه" خپل شعری بيان كی د مشروطه خواهانو تارومار كيدل داسی انحگوروی:
تاكی از جور و ستم شكوه و فرياد كنم
فكر بر زدن منشه ی بيداد كنم
كوم وخت چی مشروطه خواهانو د وطن د استقلال زرغونه لاره په وينو سره كؤه، بی كچه شكنجو، اعدام او زندانونوسره سره تسليم نشول تگول په وكگؤپاله سوچه نيت مؤه شول. مكگر با لاخره اّيا دی وروستی نسل د دغو پتياليو سرتيرو درناوی وكؤ؟ هغو د خپل ژوند كارنامی و نه ليكلی، اوكه يی وليكلی د تاريخ په روايت يی كم وليكل. د هغو وكگؤپال سوچ او اّند او تاريخی رسالتونو ته خنكگه چی لازم وو ونه كتل شو. د هغو ميؤانی، حگان تيريدنی او حماسياتو خگخه يادونه، ونه شوه د هغو ملی سوزناك اشعار چی ملی جذبات پكی نغشگتی وو چاپ او خپاره نه شول. د هغو له فداكاريو، انقلابی سوز و كگداز چی د هيواد خپلواكی جگكگؤو كی په أيره ميؤانه اوملی ولولويی كومه اتلولی كؤيده هيخگ انحگور تری وانه خستل شو، په اوسنی زمانه كی موجوده حگوان نسل چی د اميرانو د جنكگ په لمبوكی ستی كيإی د خپلو تيرو نيكه كگانو د تاريخی كارناموخگخه هم ناخبره پاتی شول.
مونإ د خپلواكی ستر جشن په كليزه كی چی د مشروطه غوشگتونكوله خوا د سترميراث په توكگه راپاتی دی د هغوی روح ته درود وايو، چی د خپلوپاكو وينو سمندر خگخه تل پاتی تاريخی اتلولی يی د تاريخ په پانگوكی نوی باب پرانيست.
|